Zur Erinnerung an Annemarie Gerken und Stefan Szablewski steht an Annemarie Gerkens Grabstätte auf dem ehemaligen Friedhof in Bremervörde-Iselersheim neben dem Findorff-Haus eine Gedenktafel.
Nachfolgend der Wortlaut in Deutsch sowie in polnischer und englischer Übersetzung.
English and polish versions are below.
Wersja angielska i polska ponizej.
Annemarie Gerken und Stefan Szablewski – für ihre Liebe grausam bestraft
An dieser Stelle auf dem 1979 aufgelösten alten Dorffriedhof befindet sich das Grab der 1943 beigesetzten Annemarie Gerken, einer jungen Frau aus Iselersheim. Aufgrund einer nach NS-Recht verbotenen Liebesbeziehung endete ihr Leben auf dem Höhepunkt des NS-Terrors auf tragische Weise.
Annemarie arbeitete, wie viele junge Frauen damals, als landwirtschaftliche Gehilfin in Elsdorf-Badenhorst. Nach ihrer Verlobung mit einem Deutschen lernte sie dort 1940 den polnischen Zwangsarbeiter Stefan Szablewski kennen und lieben. Stefan war als polnischer Soldat aus dem Kriegsgefangenenlager Stalag XB Sandbostel nach Elsdorf gebracht worden.
Auf der Basis ihrer rassistischen Ideologie schuf die nationalsozialistische Reichsregierung ein Sonderrecht. Nach den „Polenerlassen“ vom März 1940 war jeglicher geschlechtliche Verkehr von polnischen Zwangsarbeitern mit einer deutschen Frau verboten und sollte mit dem Tod bestraft werden.
Auch bei Annemarie und Stefan griff die Gestapo mit voller Härte durch. Annemarie, mittlerweile schwanger, verließ im Oktober 1940 den Hof in Elsdorf-Badenhorst. Am 5. Mai 1941 kam ihr Sohn Wilfried zur Welt. Mitte Februar 1941 wurde Stefan, als der mutmaßliche Vater ihres ungeborenen Kindes, in das Gerichtsgefängnis nach Bremerhaven-Lehe eingeliefert. Am 29. Juli 1941 wurde er von der Gestapo zum Hof nach Elsdorf-Badenhorst transportiert, wo er vor ca. 600 weiteren polnischen Zwangsarbeitern und Nazigrößen aus der Region ohne unabhängigen Prozess an einer der Eichen des Hofes gehängt wurde. Stefan wurde auf dem Friedhof in Bremerhaven-Wulsdorf beigesetzt und im Jahre 1963 auf das Ehrenfeld umgebettet. Er hinterließ in Polen seine Ehefrau Helena und die gemeinsamen Töchter Maria und Zdzislawa.
Am 13. Juli 1941, zwei Monate nach der Geburt ihres Sohnes, trat Annemarie ihren Dienst in der Heeresmunitionsanstalt Zeven-Aspe an. Am 31. Juli 1941, zwei Tage nach Stefans Hinrichtung, wurde sie von der Gestapo ins Gefängnis nach Bremerhaven-Lehe eingewiesen, am 3. September 1941 ins Polizeigefängnis nach Bremen verlegt und im März 1942 im Konzentrationslager Ravensbrück aufgrund einer Vaterschaftsklage gegen ihren ehemaligen Verlobten verhört. Die Angehörigen bemühten sich so, Annemaries Leben zu retten. Anschließend folgte ihre Deportation nach Auschwitz, wo sie am 27. Februar 1943 unter den entsetzlichen Bedingungen des Konzentrationslagers verstarb. Annemaries Eltern hatten ihre Tochter verloren und der nicht einmal zweijährige Wilfried seine Mutter.
Annemaries Sohn Wilfried wuchs bis zum Februar 1951 bei seinen Großeltern in Iselersheim auf und wurde anschließend von Verwandten in den USA adoptiert, nachdem er ohne Familienbegleitung auf einem amerikanischen Kriegsschiff den Atlantik überqueren musste. Dort wurde von ihm erwartet, sofort die englische Sprache zu erlernen und den Kontakt zu seiner Familie in Deutschland abzubrechen.
Auf Initiative von Hermann Röttjer vom örtlichen Heimatverein fand hier am 2. Oktober 2021 eine Gedenkveranstaltung für Annemarie Gerken und Stefan Szablewski statt, an der auch Brian Gerken, Annemaries Enkel aus New York, teilnahm. Vom Künstler Gunter Demnig wurden zwei „Stolpersteine“ in den Bürgersteig eingelassen.
"Was Gott tut, das ist wohlgetan."
Das war der Spruch auf Annemaries Grabstein, der 1979 entfernt wurde, als der Friedhof endgültig aufgegeben wurde. Ihre Eltern mussten 1943 darum kämpfen, dass ihre Tochter hier bestattet werden konnte. Ein reguläres Grabmal, wie es auf diesem Friedhof üblich war, war den Hinterbliebenen offenbar verwehrt. Es wurde, wie das einzig erhaltene Grabfoto belegt, vermutlich lediglich eine schlichte Stele aus Zement genehmigt.
Annemarie fand ihre letzte Ruhe am Rande der Friedhofshecke, die heute durch Rhododendronbüsche symbolisiert wird. Lange Jahre blieb die genaue Grablage unbekannt, bis sie 2022 im Rahmen einer aufwändigen Prospektion (Nachsuche) lokalisiert werden konnte.
Am 1. Oktober 2022 wurde Wilfried Gerken, am 3. Oktober 2007 in den USA verstorben, in seinen Heimatort überführt und in räumlicher Nähe zu seiner Mutter auf dem Friedhof von Iselersheim beigesetzt.
Ein Mensch ist erst vergessen,
wenn sein Name vergessen ist.
Wirklich tot sind nur jene,
an die sich niemand mehr erinnert.
(Jüdische Weisheit)
Dieses Gedenkensemble bewahrt die Erinnerung an Annemarie Gerken und Stefan Szablewski auch für kommende Generationen. Es zeigt, dass die Freundschaft und Liebe zwischen zwei Menschen zur Zeit des Nationalsozialismus als todeswürdiges Verbrechen galt und soll Mahnung sein, jederzeit für Demokratie und Menschenrechte einzutreten.
Zur Errichtung und Gestaltung dieser Informations- und Gedenktafel haben beigetragen: Hermann Röttjer (Vorsitzender Heimatverein Iselersheim), Regina Bastein (Großnichte von Annemarie Gerken, Oldendorf), Pastor Simon Laufer (Iselersheim), Jan Dohrmann (Gedenkstätte Lager Sandbostel), Hermann Heinecke (heutiger Eigentümer des Hofes in Elsdorf-Badenhorst, auf dem Stefan Szablewski hingerichtet wurde), Dietrich Alsdorf (Archäologe aus Stade).
Ein besonderer Dank gilt dem Historiker Werner Borgsen (Bremervörde), der 1997 durch das Ergebnis seiner Recherchen den Anstoß gab für eine Aufarbeitung dieser tragischen Liebesgeschichte vor dem Hintergrund des NS-Terrors.
Annemarie Gerken i Stefan Szablewski - okrutnie ukarani za swoją miłość
W tym miejscu na starym cmentarzu wiejskim, który został zlikwidowany w 1979 roku, znajduje się grób Annemarie Gerken, młodej kobiety z Iselersheim, która została tutaj pochowana w 1943 roku. Jej życie, uwikłane w zakazaną miłość, zakończyło się tragicznie w czasach nazistowskiego terroru.
Jak wiele młodych kobiet w tamtych czasach, Annemarie pracowała jako pomocnica w gospodarstwie rolnym w Elsdorf-Badenhorst. Tam, w 1940 roku, będąc już po zaręczynach z Niemcem poznała i zakochała się w polskim robotniku przymusowym Stefanie Szablewskim. Stefan trafił do Elsdorfu jako polski żołnierz z obozu jenieckiego Stalag XB Sandbostel.
Na podstawie swojej rasistowskiej ideologii narodowosocjalistyczny rząd Rzeszy wprowadził specjalne prawo. Zgodnie z "polskimi dekretami" z 1940 roku, wszelkie relacje intymne polskich robotników przymusowych z niemieckimi kobietami były zabronione i groziła za to kara śmierci.
Gestapo uderzyło też z całą mocą w Annemarie i Stefana. Annemarie, będąca w międzyczasie już w ciąży, opuściła w październiku 1940 roku gospodarstwo w Elsdorf-Badenhorst. Jej syn Wilfried urodził się 5 maja 1941 roku. W połowie lutego 1941 roku Stefan, jako domniemany ojciec jej nienarodzonego dziecka został osadzony w więzieniu śledczym w Bremerhaven-Lehe. Dnia 29 lipca 1941 r. został przetransportowany przez Gestapo do gospodarstwa w Elsdorf-Badenhorst, gdzie w obecnosci około 600 innych polskich robotników przymusowych i nazistowskich dygnitarzy z regionu został powieszony bez procesu na jednym z dębów. Stefan został pochowany na cmentarzu w Bremerhaven-Wulsdorf i w 1963 roku jego szczątki zostały przeniesione na pole honorowe cmentarza. W Polsce pozostawił żonę Helenę i córki Marię i Zdzisławę.
13 lipca 1941 roku, dwa miesiące po urodzeniu syna, Annemarie rozpoczęła służbę w wojskowym magazynie amunicji Zeven-Aspe. 31 lipca 1941 roku, dwa dni po egzekucji Stefana, została zabrana przez Gestapo do więzienia w Bremerhaven-Lehe, 3 września 1941 roku przeniesiona do więzienia policyjnego w Bremie, a w marcu 1942 roku przesłuchiwana w obozie koncentracyjnym w Ravensbrück na podstawie pozwu o ojcostwo przeciwko byłemu narzeczonemu. Następnie została deportowana do obozu zagłady Auschwitz, gdzie w straszliwych warunkach obozu koncentracyjnego zmarła 27 lutego 1943 roku. Rodzice Annemarie stracili córkę, a nie mający jeszcze dwóch lat Wilfried swoją matkę.
Syn Annemarie, Wilfried wychowywał się do lutego 1951 roku u dziadków w Iselersheim, a następnie został adoptowany przez krewnych w USA, po tym, jak sam, bez opieki kogoś z rodziny, musiał przebyć Atlantyk na amerykańskim okręcie wojennym. Tam oczekiwano od niego natychmiastowej nauki języka angielskiego i zerwania kontaktów z rodziną w Niemczech.
Z inicjatywy stowarzyszenia lokalnego / Heimatverein, w osobie pana Hermanna Röttjera, 2 października 2021 r. odbyły się tutaj uroczystości upamiętniające Annemarie Gerken i Stafana Szablewskiego, w których uczestniczył również Brian Gerken, wnuk Annemarie z Nowego Jorku. Artysta Gunter Emnig osadził w chodniku dwa kamienie pamięci "Stolpersteine".
Co Bóg czyni, jest dobrze tak…
Tak brzmiał napis na nagrobku Annemarie, który został usunięty w 1979 roku, gdy cmentarz został ostatecznie zlikwidowany. W 1943 roku jej rodzice musieli walczyć o to, aby ich córka mogła być tutaj pochowana. Rodzinie zmarłej najwyraźniej zabroniono postawienia zwykłego grobu, tak jak to było w zwyczaju na tym cmentarzu. Prawdopodobnie wydano zezwolenie tylko na skromną, cementową płytę nagrobną, co potwierdza jedyne zachowane zdjęcie grobu.
Annemarie znalazła swoje ostatnie miejsce spoczynku na skraju cmentarza, który symbolizują dziś krzewy rododendronów. Przez wiele lat dokładna lokalizacja grobu pozostawała nieznana, aż do czasu, gdy w 2022 roku, w ramach żmudnej prospekcji udało się go zlokalizować.
Zwłoki zmarłego 3 października 2007 w USA Wilfrieda Gerkena zostały przeniesione 1 października 2022 roku do jego rodzinnej miejscowości i pochowane w pobliżu jego matki na cmentarzu w Iselersheim.
Człowiek zostaje zapomniany dopiero wtedy,
gdy zapomniane zostanie jego imię.
Tak naprawdę to zmarli są tylko ci,
o których już się nie pamięta.
Ten zespół pamiątkowy pozwala zachować pamięć o Annemarie Gerken i Stefanie Szablewskim również dla przyszłych pokoleń. Ukazuje nam, że przyjaźń i miłość dwojga ludzi w czasach narodowego socjalizmu uważano za zbrodnię zasługującą na śmierć i to powinno być dla nas wezwaniem do nieustannej obrony demokracji i praw człowieka.
Do powstania i wykonania tablicy informacyjnej i pamiątkowej przyczynili się: Hermann Röttjer (przewodniczący stowarzyszenia lokalnego / Heimatverein), Regina Bastein (cioteczna wnuczka Annemarie Gerken, Oldendorf), pastor Simon Laufer (Iselersheim), Jan Dohrmann (Miejsce Pamięci Obóz Sandbostel), Hermann Heinecke (obecny właściciel gospodarstwa rolnego w Elsdorf, na którym stracono Stefana Szablewskiego), Dietrich Alsdorf (archeolog ze Stade).
Serdecznie dziękuję wszystkim fundatorom, którzy umożliwili realizację projektu: miastu Bremervörde, fundacji Sparkasse Rotenburg-Bremervörde, Landschaftsverband Stade, Lions Club Bremervörde oraz gronu prywatnych darczyńców.
Szczególne podziękowania należą się historykowi Wernerowi Borgsenowi (Bremervörde), który w 1997 roku dzięki wynikom swoich poszukiwań zainicjował nowe spojrzenie na tą tragiczną miłość na tle nazistowskiego terroru.
Zeskanuj kod QR telefonem komórkowym, aby uzyskać teksty tablicy pamiątkowej w języku polskim i angielskim.
Annemarie Gerken and Stefan Szablewski – brutally punished for their love
Until 1979 this area was part of the old village cemetery. It marks the grave of Annemarie Gerken, a young woman from Iselersheim. She was entangled in a forbidden relationship that led to the tragic end to her life in 1943 at the height of the Nazi terror regime.
Annemarie was an agricultural worker in Elsdorf-Badenhorst, like many young women at that time. In 1940, after becoming engaged to a German, she met and fell in love with Stefan Szablewski, a Polish man doing forced labor. Stefan was a Polish soldier who had been brought to Elsdorf from the prisoner-of-war camp Stalag XB Sandbostel.
On the basis of their rascist ideology the government of the National-Socialist Reich passed a special law in March 1940. The "Law for working Poles in Germany (Polenerlasse)" forbade any form of sexual intercourse between Polish forced laborers and German women. It would be punished by death.
The Gestapo hit hard on Annemarie and Stefan. Annemarie, who had become pregnant by then, left the farm in Elsdorf-Badenhorst in October 1940. Her son Wilfried was born on 5 May 1941. In mid-February Stefan, who was presumed to be the father of the unborn child, was sent to the court prison in Bremerhaven-Lehe. On 29 July 1941 he was transported to the farm in Elsdorf-Badenhorst, where he was hung from one of the farm’s oak-trees, without being given a trial, and watched by about 600 other Polish forced laborers and important Nazis from around the area. Stefan was buried in the cemetery in Bremerhaven-Wulsdorf and then reburied in 1963 in the field of honor. He was survived by his wife Helena and their two daughters Maria and Zdzislawa in Poland.
On 13 July 1941, two months after the birth of her son, Annemarie began work in the army munitions institute in Zeven-Aspe. On 31 July 1941, two days after Stefan’s execution, the Gestapo sent her to the prison in Bremerhaven-Lehe. On 3 September 1941 she was moved to the police prison in Bremen. In March 1942 she was interrogated in Ravensbrueck concentration camp because of legal action taken against her former fiancé to establish paternity. The relatives made such an effort to save Annemarie's life. The next step was her deportation to Auschwitz, where she died on 27 February 1943 as a result of the terrible conditions in the concentration camp. Annemarie’s parents had lost their daughter and Wilfried, not quite two years old, had lost his mother. Until February 1951, Annemarie’s son Wilfried was brought up by his grandparents in Iselersheim, then adopted by relatives in the USA. He crossed the Atlantic without any members of his family on an American naval ship. In America he was expected to learn English and to break off all contacts with his relatives in Germany.
On the initiative of the local historical society Hermann Röttjer a service of remembrance was held on 2 October 2021 for Annemarie Gerken and Stefan Szablewski. Brian Gerken, Annemarie’s grandson from New York, also took part. Two small memorial plaques (Stolpersteine) were set in the sidewalk by the artist Gunter Demnig.
"What God does is well done"
This was the motto on Annemarie’s gravestone that was removed in 1979 when the cemetery was finally closed. Her parents had to fight for permission to get their daughter buried there in 1943. Apparently her relatives were denied the right to erect the usual type of gravestone like the others in this cemetery. The only surviving photo of the grave shows it was just a simple cement stele. Annemarie was laid to rest by the cemetery hedge – nowadays symbolised by rhododendron bushes. The exact location of the grave was unknown for many years. In 2022 it was located after a complex technical search. On 1 October 2022 Wilfried Gerken, who had died in the USA on 3 October 2007, was transferred to his birthplace and buried near his mother in the cemetery in Iselersheim.
A person is forgotten
when his name is forgotten.
People are only really dead
when no-one remembers them any more.
This memorial ensemble preserves the memory of Annemarie Gerken and Stefan Szablewski for us and for future generations. It is proof that during the National-Socialist era the friendship and love of two people was a crime warranting the death penalty. It is a reminder to us to support democracy and human rights at all times.
The following people contributed towards designing and erecting this information centre: Hermann Röttjer (chair of the Iselersheim historical society), Regina Bastein (great-niece of Annemarie Gerken, Oldendorf), Pastor Simon Laufer (Iselersheim), Jan Dohrmann (Camp Sandbostel memorial), Hermann Heinecke (present owner of the farm in Elsdorf where Stefan Szablewski was executed), Dietrich Alsdorf (archaeologist from Stade).
We give our grateful thanks to all who contributted financially to support the project: Bremervörde town, the foundation of Rotenburg-Bremervoerde Savings Bank, Stade regional authority, Bremervoerde Lions Club and a number of private donors.
Special thanks go to the historian Werner Borgsen (Bremervoerde). His investigations, published in 1997, prompted us to reappraise this tragic story against the backdrop of the Nazi terror.